GÓRA KALWARIA: miasto z krzyżem w historii i planie

/>W województwie mazowieckim, nad Wisłą, 42 km od centrum Warszawy, niedaleko Piaseczna, leży miasto, którego rozkwit przypadł na wiek XVII i XIX. Dziś rola jego mocno zmalała, aczkolwiek liczne zabytki nadal jeszcze przypominają o latach świetności.

Góra Kalwaria, w języku jidysz Ger (גער), bo o niej tu mowa, swój rozwój zawdzięcza religii i jej propagatorom - biskupowi poznańskiemu Stefana Wierzbowskiemu oraz cadykowi Alterowi. Wprawdzie wieś rycerska o nazwie Góra istniała tu już w XIII wieku, ale po potopie szwedzkim niewiele z niej zostało, co – o ironio losów! – przyczyniło się do późniejszego rozwoju osady. Zniszczona infrastruktura wsi pozwoliła bowiem zaplanować i zbudować ją według nowego, przemyślanego planu urbanistycznego – jako miasta kalwaryjskiego, pielgrzymkowego, przystosowanego do odprawiania nabożeństw pasyjnych. Biskup Wierzbowski stał się właścicielem Góry w roku 1666 i już w 4 lata później wiosce nadany został przywilej miejski, z lokacją na prawie magdeburskim. Osada otrzymała nową nazwę: Nowa Jerozolima. Sprowadzono i osiedlono tu zakony dominikanów, dominikanek, franciszkanów obserwantów, bernardynów, pijarów i marianów. Do dziś zachował się nadany wówczas miastu kształt jego centralnej części,  prawdopodobnie z udziałem słynnego architekta - Tylmana z Gameren, wytyczony na planie krzyża łacińskiego, na podstawie średniowiecznych planów Jerozolimy. Oprócz drogi kalwaryjskiej ze stacjami Męki Pańskiej istniało tu wtedy 6 kościołów, 5 klasztorów i 35 kaplic. Miasto było wówczas w całości przeznaczone  dla katolików, zabroniono osiedlać się w nim Żydom.

Po śmierci Wierzbowskiego stopniowo postępował upadek, pod koniec XVIII w. i na początku XIX w. rozebrano większość kościołów i kaplic. Z czasów biskupa do dni dzisiejszych zachowały się, w nieco przebudowanej formie: kościół Niepokalanego Poczęcia NMP i klasztor pobernardyński, kościół filialny p. w. Podwyższenia Krzyża Św. (tzw. "Ratusz Piłata"), dawne kolegium pijarów.

Sytuacja zmieniła się zasadniczo na początku XIX w. W roku 1795 miasto znalazło się w obrębie zaboru pruskiego i uchylony został zakaz osiedlania się Żydów. Nacja ta w krótkim czasie stała się nie tylko największą grupą wyznaniową w mieści, ale też i bardzo liczną grupą mieszkańców, stanowiącą niekiedy nawet ponad połowę ludności. Góra Kalwaria stała się jednym z ważniejszych w Polsce w tych czasach centrów  chasydyzmu (działał tu m.in. cadyk Izaak Meir Alter), jej nazwa w brzmieniu żydowskim – Ger (גער), - nawiązywała do nazwy pierwotnej, czyli „góra” w jęz. jidysz, ale też i do odniesień religijnych, gdyż znaczy to również „nawrócony”.

Najwięcej Góra Kalwaria zawdzięcza ludziom związanym z kościołem i – ogólnie z wiarą - biskupowi poznański Stefanowi Wierzbowskiemu, założycielowi miasta;  błogosławionemu kapłanowi Kościoła katolickiego, zakonnikowi, pijarowi Stanisławowi Papczyńskiemu, założycielowi Zgromadzenia Księży Marianów oraz cadykowi Izaakowi Meirowi Rothenburgowi Alterowi, założycielowi bardzo znanej i cenionej dynastii cadyków chasydzkich.  Ale bez wątpienia najbardziej znanym i popularnym mieszkańcem Góry Kalwarii był wspaniały aktor Adolf Dymsza. Z tego miasta pochodził również Stanisław Dąbrowski (Aleksander Stanisław Spiegel) - aktor, reżyser, scenograf, dyrektor teatru, historyk i biograf teatru, żyjący w latach 1889-1975.

W 2010 roku, po dwustu latach, reaktywowano tradycję misteryjną, która jest ściśle związana z historią Góry Kalwarii – nazywanej często Kalwarią Mazowsza.

Obecnie Góra Kalwaria liczy sobie ok. 12 tysięcy mieszkańców, a poziom ludności powoli, ale systematycznie wzrasta (wg spisów z roku 1995 w mieście zamieszkiwało 10884 osób, w roku 2006 –11225 osób, a 2 lata później, bo w roku 2008 już 11 359  osób). Powierzchnia miasta wynosi obecnie 13,67  km² i sukcesywnie się powiększa. Aktualnym burmistrzem Góry Kalwarii jest Dariusz Zieliński.

Co warto zobaczyć?

Warto zwrócić uwagę na dawny, XVII-wieczny układ urbanistyczny miasta dwie główne ulice tworzące na planie formę krzyża łacińskiego. Układ ten został częściowo zatarty na skutek rozbudowy miasta na początku XIX w., tym niemniej nadal pozostaje czytelny.

Obiekty związane z kulturą katolicką:
parafialny kościół Niepokalanego Poczęcia NMP i klasztor pobernardyński.  To już trzeci w historii miasta kościół na tym miejscu. Pierwotny drewniany kościół parafialny stał tu już w XIII w. Kolejny został wybudowany z fundacji biskupa Wierzbowskiego w wieku XVII  i przekazany bernardynom – wówczas powstały też budynki klasztorne. Obecny, trzeci z kolei kościół zbudowano w latach 1765–1770 z fundacji marszałka Franciszka Bielińskiego według projektu słynnego architekta  Jakuba Fontany;

kościół filialny p. w. Podwyższenia Krzyża Świętego – dawna kaplica kalwaryjska: tzw. "Ratusz Piłata". Zbudowano go w 2 połowie. XVII w., w stylu barokowym;

kalwaryjska kaplica Zwiastowania;

dawne kolegium zakonu pijarów z 1675, przebudowane w XIX w;

klasycystyczne budynki z 1 połowy XIX w.:

ratusz - wzniesiony w latach 1829-1834 według projektu Bonifacego Witkowskiego z poprawkami Henryka Marconiego , odbudowany w dawbnym stylu w 1951 r., po pożarze, który nastąpił podczas wycofywania się z miasta oddziałów Wehrmachtu pod koniec II wojny światowej;

jatki – czyli dawne rzeźnie i sklepy mięsne, dziś eleganckie butiki;

dawny kościół marianów,  tzw. "Wieczernik" z 1674 r., wraz z nowymi obiektami i Drogą Krzyżową, dobudowanymi już w wieku XX (cały kompleks znajduje się na obrzeżu miasta.

Obiekty związane z kulturą żydowską, niestety zachowane w bardzo złym stanie:

dom rodzinny Alterów, tzw. Dwór Cadyka oraz dom modlitwy, w centrum miasta, w podwórzu przy ul. Pijarskiej 10/12; zdewastowane przez hitlerowców, po wojnie magazyn i sklepy, biura, obecnie budynek częściowo pusty;

synagoga w centrum miasta, w podwórzu przy ul. Pijarskiej 10/12, zbudowana 1902 r. przy Dworze Cadyka, jako prywatna synagoga Alterów, zniszczona przez hitlerowców,  obecnie sklepy;

synagoga w centrum miasta, przy ul. Pijarskiej 5, zniszczona przez hitlerowców, obecnie magazyny i sklepy;

kirkut - cmentarz żydowski z 1826 roku o powierzchni 1,3 ha, na obrzeżach miasta. Do dziś zachowało się, w bardzo złym stanie, około sześćdziesięciu nagrobków oraz studnia do rytualnych ablucji. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1840. W 1991 roku odbudowano ohel - kaplicę grobową cadyków Alterów, do której pielgrzymują Żydzi z całego świata. Na terenie nekropolii znajduje się też pomnik ku czci ofiar Holokaustu.