Królewskie Łazienki znane i nieznane: Historia Ujazdowa i Łazienek// Epoka stanisławowska

Jak już wspomniano Stanisław August Poniatowski nabył Ujazdów w roku 1764, od ówczesnego właściciela – Kacpra Lubomirskiego.

Początkowo król próbował przystosować Zamek Ujazdowski do swoich potrzeb. Kolejne przebudowy nie dawały jednak oczekiwanego efektu. Barokowa konstrukcja ograniczała realizację nowych zamysłów artystycznych, toteż ostatecznie Poniatowski zaniechał dalszych przeróbek i zajął się terenami dawnego zwierzyńca, który przekształcono w ogród, w jego planowaniu wzorując się na rezydencjach francuskich. Rozbudowano w stylu klasycystycznym istniejącą Łaźnię i przekształcając ją na podmiejską siedzibę królewską, nazwaną później – od lokalizacji: Pałacem na Wodzie. W planach zagospodarowania ogrodu pojawiały się wciąż nowe obiekty. Król budował początkowo z myślą o sobie, niebawem jednak rozdawał je swym siostrom, kuzynom i ... faworytom. Tym sposobem, prawie równocześnie, w latach 1774 – 1777, powstały trzy budowle w stylu klasycystycznym: tzw. Biały Domek (tam początkowo mieszkał król z rodziną, dopóki nie ukończono przebudowy Łaźni i tam później odbywały się słynne obiady czwartkowe, gromadzące elitę kulturalną stolicy) oraz Pałac Myślewicki i odbudowany po pożarze Emitaż. Projektował je nadworny architekt króla – Dominik Merlini. W Pałacu na Wodzie mieści się dziś główna część Muzeum Łazienkowskiego (oddział Muzeum Narodowego), a jego uzupełnienie stanowią Biały Dom i Pałac Myślewicki. Nazwa Pałacu Myślewickiego pochodziła od położonej po sąsiedzku, graniczącej z Łazienkami, posiadłości Myślewice, należącej do kuzyna króla - księcia Józefa Poniatowskiego. Pałac ten do dziś pełni funkcje reprezentacyjne i przyjmowani są tam oficjalni goście w trakcie wizyt państwowych.

Nieco z boku, pomiędzy Pałacem Myślewickim i Pałacem na Wodzie, wznosi się obszerny obiekt, będący największą przestrzennie budowlą Łazienek. Istniał on tam już za czasów Lubomirskiego,  choć w znacznie mniejszych rozmiarach. To dawne kuchnie, obsługujące niegdyś Emitaż i Łaźnię marszałka. Potrzeby dworu królewskiego spowodowały rozbudowę obiektu. Przy okazji zyskał on wówczas nową, klasycystyczną fasadę. Budynek określany od tej pory jako Wielka Oficyna, w roku 1822 został przekazany Szkole Podchorążych Piechoty i odtąd nazywano go Podchorążówką. To tam, 29 listopada 1830 roku, rozpoczęło się Powstanie Listopadowe.

Za czasów Stanisława Augusta dojazd do Pałacu na Wodzie prowadził z Zamku Traktem Królewskim i dalej, za dzisiejszym Placem na Rozdrożu, sztucznie wykopanym wąwozem, zaprojektowanym i wykonanym przez włoskiego inżyniera  Agricola (stąd – w spolszczonej formie – dzisiejsza nazwa ulicy) do bramy głównej na kanałem. Dlatego też przy ówczesnym wjeździe ustawiono kordegardę, czyli strażnicę, w której stacjonowała straż królewska. Kiedy później powstał nowy wjazd i kolejna strażnica, wcześniejszemu obiektowi nadano nazwę Stara Kordegarda.

Nowej Kordegardy nie budowano od podstaw, zamieniono w nią dawny salonik zabaw, sportów i gier, zwany wówczas Trou Madame (z francuskiego, dosłownie „dziurka pani”) – od popularnej wówczas gry w kulki, przypominającej nieco minigolfa. W Startej Kordegardzie odbywają się obecnie wystawy czasowe, a w Nowej usytuowano kawiarenkę z obszernym letnim ogródkiem, zachowując dawną nazwę – „Trou Madame”.

Król, koneser i mecenas sztuki, na terenie swej posiadłości budował teatr za teatrem. Chronologicznie zaistniała scena w pawiloniku Trou Madame. Teatr Mały niebawem okazał się istotnie mały i budowlę przerobiono na nową strażnicę, funkcję teatru przenosząc do całkowicie nowego, większego obiektu w pomarańczarni.

Pierwszą pomarańczarnię Łazienek, rozplanowaną na planie prostokątnej podkowy, wzniesiono w latach 1786-88. W najdłuższym, południowym skrzydle z olbrzymimi arkadowymi oknami ustawiano zimą drzewa pomarańczowe, latem zdobiące tarasy Pałacu na Wodzie. We wschodnim skrzydle (tym od strony pałacu) usytuowany został teatr dworski, kunsztownie i bogato zaprojektowany i dekorowany. W celu uzyskania jak najlepszej akustyki zbudowano go całkowicie z drewna. Początkowo wystawiane były tam sztuki obcych autorów.

Uroczyste otwarcie teatru nastąpiło 6 września 1788 r. – w przeddzień rocznicy elekcji króla. W 1791 r.  król oddał scenę na potrzeby publiczne, przekazując ją twórcy teatru narodowego – Wojciechowi Bogusławskiemu. 1 marca 1794 odbyła się premiera sztuki muzycznej Bogusławskiego „Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”, z muzyką Jana Stefaniego. Ten dzień przyjęto później za datę powstania polskiego teatru narodowego.

Zaledwie kilka lat po powstaniu teatru w Pomarańczarni – 7 września 1791, dokładnie w rocznicę elekcji króla, otwarty został teatr letni ze sceną na wyspie, przewidziany dla tysiącosobowej widowni. Zwany do dziś Teatrem na Wyspie, funkcjonuje nadal, latem odbywają się tam koncerty i spektakle teatralne. Oranżeria stanisławowska, nazywana później Starą Pomarańczarnią, pełni obecnie funkcję muzealną z galerią rzeźb i zachowanym starym drewnianym teatrem.

Na wprost Starej Pomarańczarni wznosi się tzw. Wodozbiór. Jeszcze za czasów Lubomirskiego skonstruowano tu zbiornik, zbierający wodę z okolicznych źródeł, którą odprowadzano do Łaźni i fontanny na tarasie. W roku 1777 zbiornik został otoczony okrągłym budynkiem w stylu klasycystycznym, a w 1827 r. słynny architekt Piotr Aigner nadał mu wygląd i dekoracje nawiązujące do grobowca Cecylii Metelli przy Via Appia pod Rzymem.

Także za czasów Stanisława Augusta pojawił się w Łazienkach, a właściwie na ich obrzeżu, pomnik konny Jana III Sobieskiego depczącego Turków. Ustawiono go na mostku w wąwozie Agricoli, na wprost północnej elewacji Pałacu na Wodzie, nieopodal Ermitażu. Miało to miejsce 14 września 1788 roku, podczas obchodów rocznicy elekcji króla. Pomnik zaprojektowany został przez słynnego artystę Andre Le Bruna na wzór pomnika w pałacu wilanowskim, a wykonanym przez nie mniej sławnego rzeźbiarza Franciszka Pincka.